آیین نامه ساماندهی عشایری
الف - عشاير كوچنده: به مردمي گفته مي‌شود كه حداقل سه ويژگي زير را داشته باشند:
1- ساخت اجتماعي قبيله‌اي
2- اتكاي معاش به دامداري
3- شيوه زندگي شباني مبتني بر كوچ
ب - ييلاق يا سردسير: محدوده زيست و قلمرو جغرافيايي كه عشاير، تمام يا قسمتي از فصول بهار و تابستان را در آن مي‌گذرانند.
پ - قشلاق يا گرمسير: محدوده زيست و قلمرو جغرافيايي كه عشاير، تمام يا قسمتي از فصول پاييز و زمستان را در آن مي‌گذرانند.
ت - ميانبند: به گذرگاهها و اطراقگاههاي موقت در مسيرهاي كوچ بين ييلاق و قشلاق اطلاق مي‌گردد.
ث - كوچ عشايري، عبارت است از حركت خانوارهاي عشايري از نقطه‌اي به نقطه ديگر با هدف استفاده از مراتع براي چراي دام كه معمولاً با همه اعضاي خانوار، باروبنه، سرپناه قابل حمل و همراه با ايل، طايفه يا رده‌هايي از آن انجام مي‌گردد. كوتاه يا بلندمدت بودن مسير كوچ تغييري در مفهوم كوچ نمي‌دهد.
ج - مسير كوچ: به خط سير كوچ حداقل كوچكترين رده ايلي از ييلاق به قشلاق و بالعكس اطلاق مي‌گردد.
چ - زيست بوم عشايري: محدوده‌اي از سرزمين و قلمرو رده‌هاي ايلي كه علي‌الاصول شامل ييلاق، قشلاق و مسير بين اين دو باشد.
ح - كانون اسكان عشايري: به محدوده‌اي از زيست بوم اطلاق مي‌گردد كه براساس نتايج مطالعات سازمان امور عشاير يا مشاورين صلاحيت‌دار، داراي منابع، امكانات و استعدادهاي لازم براي ايجاد اشتغال و اسكان عشاير باشد.
اين كانون‌ها به عنوان يكي از واحدهاي برنامه‌ريزي براي ساماندهي عشاير به دو نوع شامل كانون توسعه هدايتي (برنامه‌ريزي شده) و كانون‌هاي توسعه اسكان خودجوش تقسيم مي‌شوند.
خ - سامان عرفي عشاير: سامان عرفي به محدوده‌اي از اراضي مرتعي اطلاق مي‌شود كه از گذشته مورد بهره‌برداري تعداد مشخصي از خانوارهاي عشاير قرار گرفته و صرفاً داراي حق بهره‌برداري از آن مي‌باشند.
د- سامانه عشايري: به محدوده‌اي كه در برگيرنده چند سامان عرفي باشد گفته مي‌شود. گنجايش مطلوب هر سامانه حدود 50 خانوار و حداقل آن در شرايط استثنائي 20 خانوار مي‌باشد كه اين ظرفيت، امكان برنامه‌ريزي سامانه را همانند برنامه‌ريزي در واحد جغرافيايي مثل حوزه آبريز و واحدهاي تقسيمات سياسي مثل روستا مهيا مي‌نمايد.
ذ- حداقل خدمات مورد نياز عشاير: مجموعه‌اي از امكانات، ابزار و وسايل، فعاليت‌هاي عمراني، آموزشي، پرورشي، بهداشتي، ترويجي و فرهنگي كه توسط دستگاههاي اجرايي مختلف تعريف و به جامعه عشايري ارائه مي‌شود.
ر - خدمات ثابت: آن دسته از فعاليت‌ها و خدمات كه در مراكز ثابت امكان انجام و ارائه دارند و اندازه، حجم، شكل، كيفيت و ساير مشخصات آنان به گونه‌اي نيست كه بتوان اين خدمات را به صورت سيّار ارائه نمود.
ز- خدمات سيّار: به فعاليت‌هايي اطلاق مي‌گردد كه با مراجعه به خانوار و يا محل استقرار عشاير ارائه مي‌گردد.
ژ- آستانه برخورداري: حداقل شرايط لازم براي ارائه نوعي از خدمات.
س - آستانه دسترسي: فاصله بين محل استقرار تا نزديكترين محل ارائه نوعي از خدمت.
ش - ساماندهي عشاير عبارت است از سازوكارهايي كه از طريق تأمين معيشت و امنيت اقتصادي و همچنين ارتقاي شاخصهاي توسعه انساني اين جامعه - در حد ميانگين جامعه روستايي كشور - كه در دو بخش حمايت از اسكان و ساماندهي كوچ صورت مي‌گيرد.
ص - حمايت از اسكان عشاير داوطلب: عبارت است از ارائه خدمات و اقدامات براي اسكان عشاير كه موجب حفظ، بهبود و توسعه فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي و خصوصاً ايجاد اشتغال (كار مولّد) و احداث حداقل تأسيسات زيربنايي لازم و مسكن مناسب براي عشاير شده به گونه‌اي كه منجر به كاهش درآمد عشاير اسكان يافته نسبت به قبل از اسكان نگردد.
ض - ساماندهي كوچ: عبارت است از ارائه خدمات حين كوچ و ايجاد زيرساختها و تأسيسات لازم و مناسب در مسير كوچ و در اطراقگاهها به منظور تأمين نيازهاي عشاير و تسهيلات در امر كوچ.
ط- مراتع قطب مخالف اسكان: مراتعي كه در نقطه مقابل محل اسكان عشاير قرار داشته و حقوق بهره‌برداري آن متعلق به عشاير داوطلب اسكان است. به عنوان مثال اگر عشايري علاقمند به اسكان در محدوده مراتع قشلاقي خود باشند، مراتع ييلاقي ايشان به عنوان مراتع قطب مخالف اسكان تلقي مي‌گردد.
ماده 2- ساماندهي عشاير براساس راهبردهاي زير صورت خواهد گرفت:
الف - اسكان عشاير داوطلب، برنامه‌ريزي و حمايت از آن.
ب - ساماندهي عشاير كوچنده.
ماده 3- مطالعات امكان سنجي و برنامه‌ريزي براي اسكان عشاير داوطلب در كانون‌هاي توسعه به صورت متمركز (ملّي) توسط وزارت جهادكشاورزي (سازمان امور عشاير ايران) انجام خواهد شد.
تعيين نقاط مناسب براي اسكان عشاير داوطلب، پس از كسب نظر شوراي برنامه‌ريزي و توسعه استان (كار گروه آمايش و محيط‌زيست) در كميسيوني متشكل از نمايندگان تام‌الاختيار وزارتخانه‌هاي كشور، مسكن و شهرسازي، نيرو و جهادكشاورزي، سازمان حفاظت محيط زيست، سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور، سازمان امور عشاير ايران و دفتر امور مناطق محروم با مسئوليت وزارت جهادكشاورزي، تصويب و جهت اجرا ابلاغ مي‌گردد. دبيرخانه كميسيون در سازمان امور عشاير ايران خواهد بود.
تبصره: مطالعات تفصيلي - اجرايي و برنامه‌ريزي، توسط امور عشاير استان‌ها و در صورت لزوم سازمان امور عشاير ايران انجام مي‌گيرد.
دستورالعمل‌هاي مورد نياز جهت اجراي مفاد اين تبصره توسط سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور و با مشاركت دستگاه هاي اجرايي ذيربط تهيه و ابلاغ خواهد شد.
ماده 4- حمايت از عشاير داوطلب اسكان با استفاده از نتايج مطالعات انجام شده و برنامه راهبردي توسعه جامع مناطق عشايري در دو زمينه اسكان در كانون‌هاي خودجوش و كانون‌هاي هدايتي انجام مي‌شود.
ماده 5- كليه دستگاههاي اجرايي ذيربط موظفند در تنظيم بودجه سنواتي و تدوين اهداف كمي برنامه‌هاي كوتاه مدت و ميان مدت با اختصاص اعتبارات متناسب با جمعيت عشاير، نسبت به انجام وظايف مربوط به حوزه مسئوليت خود در قبال مناطق عشايري اقدام نمايند. مسئوليت نظارت بر حسن اجراي اين امر به عهده سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور مي‌باشد.
ماده 6- سازمان امور عشاير ايران موظف است به طور سالانه فهرست مراكز جمعيتي عشاير اسكان يافته را تهيه و به وزارت كشور اعلام نمايد. وزارت كشور موظف است حداكثر ظرف شش ماه پس از وصول فهرست، نسبت به شناسائي و انطباق آن با قانون تقسيمات كشوري اقدام نمايد.
ماده 7- تشكلهاي مردمي و غيردولتي مرتبط با فعاليت‌هاي توليدي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي عشاير، توانمندسازي جوامع محلي و بومي و حفاظت از محيط زيست با ارايه كمك‌هاي فني و اعتباري در مناطق عشايري، توسط دستگاههاي اجرائي و سازمان‌هاي ذيربط مورد حمايت قرار خواهند گرفت.
ماده 8- وزارتخانه‌هاي جهاد كشاورزي و نيرو مكلفند به منظور تسريع در ساماندهي به اسكان عشاير داوطلب، ميزان متناسبي از اراضي موات و مراتع ملّي متعلق به دولت در پاياب سدهاي ساخته شده و يا در دست احداث را جهت اجراي اين آئين‌نامه به عشاير اختصاص دهند.
ماده 9- نرخ كارمزد تسهيلات بانكي به ميزان حداقل و بخشودگي يا معافيت‌هاي مالياتي معادل حداكثر معمول در مناطق محروم روستايي در كانون‌هاي اسكان عشاير لحاظ خواهد شد.
ماده 10- براي بازشناسي و پالايش آمار عشاير كوچنده از اشكال و انواع ديگر زندگي عشايري، در آغاز برنامه چهارم توسعه، مركز آمار ايران، آمارگيري يا سرشماري بازشناسي عشاير را انجام دهد. اعتبار موردنياز براي انجام سرشماري را سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور تأمين و تخصيص خواهد داد.
ماده 11- ساماندهي عشاير كوچنده شامل ساماندهي كوچ، ايجاد اشتغال پايدار، ارتقاء شاخصهاي برخورداري و خدمات عمراني و زيربنائي مي‌باشد.
تبصره 1- ساماندهي كوچ شامل تدوين تقويم كوچ، نظارت بر نحوه چراي دام، تأمين آب شرب، خدمات آموزشي، فرهنگي و بهداشتي - درماني، خدمات دامپزشكي، كمك به تأمين علوفه، حفظ امنيت در استقرارگاههاي ييلاقي و قشلاقي، ايل راهها و مسيرهاي كوچ، مرمت و نگهداري ايل راهها، ايجاد تأسيسات لازم براي ارائه خدمات حين كوچ و تجهيز مسيرهاي كوچ مي‌باشد.
تبصره 2- ايجاد اشتغال پايدار براي عشاير كوچنده شامل:
1- شناسائي اراضي موات و مراتع مستعد تغيير كاربري در عرصه سامان‌هاي عرفي و قلمرو عشاير به منظور واگذاري قطعي به عشاير جهت اجراي طرح‌هاي مرتع داري، توليدي و تأمين تسهيلات بانكي موردنياز.
2- آموزش، ترويج و تأمين تسهيلات بانكي مورد نياز مربوط به نحوه احيا، اصلاح و بهره‌برداري از مراتع، زراعت، باغباني و روش‌هاي نوين دامپروري و پرواربندي، توسعه بيمه دام عشاير و خدمات بهداشت دام و دامپزشكي و تعاوني‌هاي عشايري و ساير تشكلهاي غيردولتي عشايري براي اجراي مفاد اين تبصره در اولويت خواهند بود.
3- اجراي طرح‌هاي تجهيز منابع آب و خاك و حمايت از اجراي طرح‌هاي توسعه زراعت، باغداري و ساير فعاليت‌ها (پرورش ماهي، كشت و فرآوري گياهان داروئي و صنايع دستي) جهت تنوع بخشي به اقتصاد عشاير.
4- اجراي طرح‌هاي جامع گردشگري طبيعي به عنوان اشتغال پايدار.
تبصره 3- به منظور ارتقاي شاخصهاي توسعه انساني در جامعه عشايري كوچنده، اقدامات زير صورت مي‌گيرد:
1- ارتقاي شاخص برخورداري از آموزش رسمي با ايجاد و توسعه آموزشگاهها به صورت ثابت و سيّار و نيمه سيّار در دوره‌هاي تحصيلي موردنياز و ايجاد و توسعه آموزشگاههاي شبانه‌روزي در مراكز جمعيتي عشاير و نيز ايجاد ساختار تشكيلاتي و فناوري متناسب براي آموزش‌هاي نيمه حضوري و از راه دور.
2- ارتقاي دانش فني و مهارتها در جامعه عشايري از طريق ارائه آموزش‌هاي فني - حرفه‌اي، صنايع مرتبط با بخش كشاورزي و ايجاد تأسيسات و تجهيز مراكز آموزش و ترويج در مناطق عشايري.
3- ارتقاي شاخصهاي بهداشتي از طريق آموزش و ترويج، توسعه خدمات بهداشتي - درماني، بيمه و خدمات اجتماعي در مناطق ييلاقي، قشلاقي و مسير كوچ.
4- تأمين كالاهاي اساسي، نهاده‌هاي توليدي مورد نياز عشاير در محل استقرارشان در ييلاق و قشلاق.
5- تأمين سوخت مورد نياز عشاير در محدوده دسترسي مناسب نسبت به محل استقرار آنان.
6- احداث، تكميل، نگهداري و مرمت ايل راه‌هاي عشايري.
7- ايجاد مراكز آموزشي، بهداشتي - درماني، فرهنگي، پست و مخابرات، پاسگاه نيروي انتظامي و پايگاه بسيج عشايري در محدوده استقرار ييلاقي و قشلاقي عشاير.
ماده 12- هماهنگي بين دستگاههاي ذيربط در استان‌هاي عشايري براي اجراي برنامه ساماندهي، رعايت اولويت‌بندي و زمان‌بندي اقدامات و نيز بهبود و استمرار خدمات‌رساني به عشاير به عهده استانداران استان‌هاي ذيربط مي‌باشد.
ماده 13- شوراي برنامه‌ريزي و توسعه استان مكلف است بخشي از اعتبارات دستگاههاي اجرايي ذيربط را حداقل به تناسب جمعيت و نيازهاي جامعه عشايري استان به ارائه خدمات و اجراي طرح‌هاي عمراني موردنياز عشاير اختصاص دهد.
ماده 14- اصلاح، بهبود و تقويت ساختار تشكيلاتي سازمان امور عشاير ايران، متناسب با اساسنامه، ويژگي‌هاي خاص جامعه عشايري و قطب‌هاي كوچ و استقرار عشاير، به منظور اجراي تكاليف، وظايف و مسئوليت‌هاي قانوني اين سازمان در ساماندهي عشاير براي افزايش اثربخشي فعاليت‌ها و ارتقاي شاخصهاي توسعه در جامعه عشايري.
تبصره - وزارت جهادكشاورزي نسبت به بررسي و اصلاح ساختار سازمان امور عشاير اقدام نموده و پيشنهادهاي لازم را به سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور ارائه مي‌نمايد.
ماده 15- با توجه به محروميت مضاعف مناطق عشايري، تخصيص يارانه‌هاي مناسب، استفاده از اعتبارات مربوط به مناطق كمتر توسعه يافته و رديف‌هاي خاص - علاوه بر اعتبارات ملّي و استاني دستگاه‌ها - براي اجراي برنامه ساماندهي عشاير اولويت دارد.
ماده 16- هماهنگي به منظور نيازسنجي و انجام وظايف مندرج در جدول پيوست اين آئين‌نامه (برنامه اي و سنواتي) توسط دستگاههاي ذيربط در مناطق عشايري به عهده وزارت جهادكشاورزي (سازمان امور عشاير ايران) مي‌باشد.
ماده 17- دستگاههاي اجرايي ذيربط موظف هستند گزارش عملكرد خود را به طور سالانه تهيه و به شوراي عالي عشاير منعكس نمايند «دبيرخانه شوراي عالي عشاير» - مستقر در سازمان امور عشاير - وظيفه پيگيري تهيه گزارشات را به عهده دارد.
ماده 18- اين آئين‌نامه از تاريخ ابلاغ لازم الاجرا خواهد بود.
